Ochrona społeczeństwa
Humanitarne i praworządne traktowanie osób pozbawionych wolności
Resocjalizacja skazanych

Historia powstania więziennictwa w Polsce.

Pierwszym dokumentem posiadającym moc prawną, dzięki któremu mieszkańcy miast z terenów ówczesnej Rzeczypospolitej otrzymali szereg praw cywilnych będących do tej pory zastrzeżonymi wyłącznie dla obywateli szlacheckich, a wśród nich zakaz więzienia bez wyroku sądowego, była przyjęta przez Sejm Czteroletni ustawa z dnia 18 kwietnia 1791 roku Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej. Dokument ten potocznie zwany „prawem o miastach” umieszczono w uchwalonej przez ten sam sejm 3 maja 1791 roku Konstytucji. Ustawa rządowa jako najnowocześniejszy w Europie tego typu akt prawny tamtych czasów znacznie wzmocniła władzę państwa. W tym czasie istniały dwa rodzaje więzień t.j. więzienia podlegające sądom przeznaczone dla skazanych oraz areszty śledcze podległe policji. Każdy zakład w kraju był zaniedbany, przeludniony, ze złymi warunkami sanitarnymi. Często zatem występujące epidemie chorób, przyczyniały się do dużej śmiertelności wśród więźniów. Wykonywanie kary pozbawienia wolności sprowadzało się w zasadzie jedynie do izolacji. Duże, wieloosobowe cele miały ogromny wpływ na poziom demoralizacji osadzonych.

Zorientowani w sprawach penitencjarnych Polacy, a wśród nich Julian Ursyn Niemcewicz sporządzili projekt reformy więziennictwa. Powstał on w 1809 lub 1810 roku jako obszerny, zawierający 330 słów dokument, który omawiał wszystkie problemy związane z karą pozbawienia wolności. Między innymi regulował funkcje, kompetencje i strukturę systemu więziennego. Żądał zniesienie kary bicia, polepszenia warunków sanitarnych i opieki lekarskiej. Regulował także kwestie zatrudnienia osadzonych, jak i dystrybucję zarobionych środków, przewidując np. zwrot przez więźnia kosztów utrzymania. Niestety projekt nie miał szans realizacji ze względu na brak czasu i dostatecznej ilości środków finansowych.

Od 1827 roku polskim więziennictwem rządził profesor ekonomii Uniwersytetu Warszawskiego Fryderyk Florian Skarbek. Powierzona mu misja reformowania więzień doprowadziła do znacznej poprawy stanu obiektów więziennych. W roku 1835 oddano do użytku duże więzienie śledcze powstałe w Warszawie przy ulicy Pawiej, które ze względu na jego położenie nazywane „Pawiakiem”. Wybudowano jeszcze cztery więzienia w systemie celkowym: w Kaliszu, Płocku, Siedlcach i Sieradzu. Nieznaczny wzrost liczby obiektów

penitencjarnych w skali kraju spowodowany był likwidacją budynków, które nie nadawały się do tego celu. Znacznie natomiast zwiększyła się pojemność więzień, przy czym bardzo wyraźnie poprawiły się warunki bytowe osadzonych. Skarbek zniósł roboty publiczne, gdyż więźniowie potrafili użebrać od przechodniów pieniądze i przepijać je wspólnie nawet z pilnującymi ich strażnikami, co było bezwzględną demoralizacją – wprowadzając w zamian zatrudnienie wewnątrz zakładów w przywięziennych fabrykach.

Zanim wybuchła I wojna światowa na terenie Królestwa Polskiego władze carskie utrzymywały typowe więzienia karne w Chęcinach, Janowie, Kielcach na Świętym Krzyżu, Lublinie w Zamku Lubelskim, Warszawie oraz największe w Piotrkowie. Więzienia te mogły pomieścić 1820 osób skazanych i aresztowanych. W liczbie tej nie uwzględniono 34 wieloosobowe cele mieszkalne z więzienia na Świętym Krzyżu, które nie miały w swym wyposażeniu prycz do spania.

Władze okupacyjne począwszy od 1917 roku rozpoczęły stopniowo przekazywać Polakom administrację nad niektórymi dziedzinami życia. We wrześniu tego roku przekazano pod polski nadzór sądownictwo. Więzienia natomiast nie zostały przekazane, a pretekstem do tego była opinia, że polskie władze nie były jeszcze w stanie zorganizować własnej służby więziennej. Próbą obalenia tego zarzutu było przystąpienie przez polskie ministerstwo sprawiedliwości do organizacji kadry więziennej wraz z jej przeszkoleniem praktycznym i teoretycznym. Na wniosek polskich władz Niemcy zgodzili się przyjąć na praktykę ponad stu kandydatów wytypowanych do obsadzenia istniejących stanowisk więziennych. Przekazanie samych więzień władze niemieckie skutecznie odwlekały aż do 11 listopada 1918 roku kiedy to podczas walk przyjęto więzienie warszawskie, obsadzając je przeszkolonymi praktykantami. Już dnia następnego wszystkie więzienia na terenie wojennej okupacji niemieckiej, przeszły w ręce Polaków. Nadrzędną władzą Polski penitencjarnej stał się utworzony najpierw Wydział Więzienny, a kolejno Sekcja Więzienna, którą przekształcono ostatecznie w Departament Karny. Następnie w 1919 roku przyjęto więzienia z obszaru byłego zaboru austriackiego, a rok 1921 to okres przejmowania więzień Kresów Wschodnich oraz Wielkopolski i Pomorza. Kolejno w roku 1922 więzienia Górnego Śląska zostały przejęte pod polską administrację. Przejęte więzienia nosiły ślady wojny, wymagały więc remontu. Również braki w podstawowym sprzęcie, odzieży, częste epidemie były dla władz poważnymi problemami, które należało rozwiązać aby zapewnić więźniom możliwość funkcjonowania. Ujednolicenie organizacji oraz zmiana sposób wykonania kary z represyjnego na resocjalizacyjny stały się podstawowymi wyzwaniami.

Formalnie powstanie polskiego więziennictwa ustanowiono dwoma podpisanymi przez Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego dekretami z 7 i 8 lutego 1919 r. o utworzeniu okręgowych dyrekcji więziennych oraz o sposobie zarządzania więzieniami. Ten drugi jest pierwszym polskim aktem prawnym odnoszącym się do struktury zarządzania w dziedzinie więziennictwa. ...

Służba Więzienna obecnie.

Historia polskiej penitencjarystyki od samych początków stosowania kary pozbawienia wolności, aż do początku XXI wieku wskazuje, że najważniejsze na przestrzeni lat ewolucji więziennictwa były postulaty związane z poprawą warunków bytowych osadzonych. Zajmowano się problemem przeludnienia w więzieniach, chorobami, które doprowadzały do epidemii, słabym wyżywieniem, czy innymi kwestiami dotyczącymi humanitarnego sposobu odbywania kary. Jednym z wielu czynników, które wpłynęły na taki, a nie inny bieg wydarzeń były oczywiście wojny światowe, które pozostawiły na Polsce dużą bliznę. Kraj niszczony i grabiony kilkukrotnie przez agresorów z zachodu i wschodu potrzebował lat na odbudowę.

Na przestrzeni ponad wieku zmieniały się nie tylko więzienia oraz związane z nimi warunki bytowe osadzonych, ale także szeroko rozumiana służba penitencjarna i jej poglądy. Obowiązki funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa ewoluowały tworząc obecny system, w którym Służba Więzienna realizuje narzucone ustawowo zadania, równocześnie dążąc do wyznaczonych jej celów.

Przesłaniem określającym filozofię działania wszystkich krajowych instytucji państwowych wyznaczającym cel, który uzasadnia istnienie danej formacji jest misja. Manifest Służby Więziennej charakteryzują w sposób uproszczony zadania z zakresu ochrony społeczeństwa, humanitarnego i praworządnego traktowania osób pozbawionych wolności oraz ich resocjalizacja.

Opracowanie: mł. chor. Adam Kłys