Zakład Karny w Brzegu jest jednostką organizacyjną Służby Więziennej podległą Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Opolu. 1 stycznia 2014 roku dotychczasowy Zakład Karny w Grodkowie został przekształcony w Oddział Zewnętrzny w Grodkowie podległy Dyrektorowi Zakładu Karnego w Brzegu.

Jednostka jest zakładem karnym typu zamkniętego dla dorosłych mężczyzn recydywistów penitencjarnych z oddziałem aresztu śledczego oraz oddziałem zewnętrznym typu półotwartego. Obecna pojemność Zakładu Karnego w Brzegu wynosi 454 osadzonych, z czego 96 miejsc zakwaterowania znajduje się w Oddziale Zewnętrznym w Grodkowie. Jednostka podstawowa składa się z dwóch pawilonów mieszkalnych – w pawilonie A jak i w pawilonie B istnieje możliwość zakwaterowania po 179 osadzonych.

Od 12 grudnia 2016 roku w brzeskiej jednostce penitencjarnej funkcjonuje oddział terapeutyczny dla skazanych uzależnionych od innych niż alkohol substancji psychoaktywnych. Początkowo w oddziale mogło jednocześnie przebywać 36 osadzonych, jednak ze względu na duże potrzeby terapeutyczne w skali kraju w październiku 2019 roku pojemność oddziału została zwiększona i obecnie wynosi 56 osadzonych.

W Zakładzie Karnym w Brzegu wydzielony jest także oddział dla osób, wobec których stosowany jest środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. Zgodnie z aktualnie obowiązującą rejonizacją, brzeskie więzienie przyjmuje tymczasowo aresztowanych pozostających do dyspozycji Prokuratury Rejonowej w Brzegu, Sądu Rejonowego w Brzegu, Prokuratury Rejonowej w Oławie, Sądu Rejonowego w Oławie, Prokuratury Rejonowej w Strzelinie, Sądu Rejonowego w Strzelinie, I Wydziału Śledczego Prokuratury Okręgowej w Opolu oraz II Wydziału ds. Zwalczania Przestępczości Gospodarczej Prokuratury Okręgowej w Opolu.

Budynki Zakładu Karnego w Brzegu od dziesiątek lat stanowią integralną część krajobrazu miasta. Znajdują się one w ścisłym centrum Brzegu, tuż obok gmachu Sądu Rejonowego w Brzegu.

W latach 1845-1860, jeszcze przed wytyczeniem obecnej ulicy Bolesława Chrobrego, przy której znajduje się Zakład Karny w Brzegu, powstała najstarsza, zachodnia część więzienia. Była to prostokątna działka otoczona wysokim murem z symetrycznym budynkiem na osi wzdłużnej mieszczącym cele, pomieszczenia administracji i Królewski Sąd Dochodzeniowy. Architektura całego zespołu w formie ogólnej i w szczegółach nawiązywała do średniowiecznej twierdzy. W latach 90 XIX w. podjęto jego rozbudowę – powstała wówczas część wschodnia z budynkiem mieszczącym więzienie dla nieletnich i warsztaty. Jednocześnie przebudowie i powiększeniu poddano budynek w części zachodniej. W kolejnych latach nie dokonywano już większych istotnych zmian w architekturze tej części obiektu.

Równolegle do części więziennej powstawał budynek penitencjarno-administracyjny. Pierwotnie składał się z obecnej części administracyjnej, łącznika, środkowej części skrzydła poprzecznego i wyższej części bloku penitencjarnego. Od strony ulicy, tak jak dzisiaj, mieściła się część administracyjna. Zachodnie ramię skrzydła poprzedniego zajmowało wydzielone więzienie dla kobiet. Pozostałe cele przeznaczone były dla mężczyzn. Cały budynek posiadał jednolitą formę architektoniczną. Całość o historyzujących formach, nawiązywała do średniowiecznej architektury obronnej z pewnymi odniesieniami do gotyku angielskiego. W latach 90 XIX w. ta część także była rozbudowana. Blok penitencjarny przedłużono w kierunku południowym, przedłużono również skrzydło poprzeczne, gdzie w ramieniu wschodnim urządzono szkołę, izbę chorych, wydzielono także dodatkowe pomieszczenia dla pracowników. Część administracyjna utraciła w tym czasie funkcje sądownicze, co wiązało się z budową w bezpośrednim sąsiedztwie nowego gmachu sądu.

Z końcem XIX wieku do kompleksu budynków dobudowano część penitencjarno-produkcyjną, która początkowo pełniła funkcję więzienia dla nieletnich. Powstały tam także warsztaty, w których zatrudniano skazanych.

Widoczne do dzisiaj mury więzienia wznoszone były w kilku fazach. Pierwsze powstały jako główny mur więzienia połowie XIX wieku. Po pierwszych modernizacjach i rozbudowie w latach 90 XIX wieku mury zostały przebudowane tak, aby zmieścić w swoim obrębie nowo wybudowane gmachy. W kolejnych dziesięcioleciach mury były wielokrotnie modyfikowane, rozbudowywane i podwyższane, także w okresie powojennym.

Po wyzwoleniu Brzegu, w dniu 6 lutego 1945 roku przystąpiono do uruchomienia zakładu karnego, który nie ucierpiał w czasie działań wojennych. Źródła podają, że w dniu 20 kwietnia 1945 r. w brzeskim więzieniu przebywało 150 nacjonalistów niemieckich. W czerwcu 1946 roku w Więzieniu Karno-Śledczym w Brzegu osadzeni byli zarówno Polacy, jak i Niemcy skazani za zbrodnie wojenne i inne przestępstwa. Znaczna cześć więźniów była wykorzystywana przy pracach związanych z odgruzowywaniem i odbudową miasta. Do końca lat pięćdziesiątych więźniowie ci stanowili główną populację osadzonych, następnie do 30 kwietnia 1964 roku w Zakładzie Karnym w Brzegu przebywały kobiety oraz grupa mężczyzn, która była wykorzystywana do prac remontowych. Miejscem zatrudnienia kobiet był zakład szyjący odzież roboczą i więzienną. Po zmianie przeznaczenia jednostki i osadzeniu ponownie wyłącznie mężczyzn, w roku 1969 przeprowadzono remont muru zewnętrznego, poprzez jego podwyższenie i zastąpienie wieżyczek drewnianych murowanymi. Od początku lat sześćdziesiątych do czerwca 1983 roku stwarzano osadzonym warunki do uzupełnienia wykształcenia w Podstawowym Studium Zawodowym, przyuczając uczniów do zawodu szwacza i murarza-tynkarza. Z dniem 31 grudnia 2000 roku Gospodarstwo Pomocnicze przy Zakładzie Karnym w Brzegu uległo likwidacji z uwagi na niekorzystne uregulowania ustawowe, dotyczące zatrudniania skazanych i brak zbytu na produkowaną odzież roboczą. Pod koniec 2003 roku rozpoczęła się przebudowa budynku po zlikwidowanym Gospodarstwie Pomocniczym i przystosowanie go do warunków więziennych, a w wyniku adaptacji pomieszczeń uzyskano dodatkowe miejsca zakwaterowania dla 100 skazanych.

W maju 1994 roku kompleks budynków Zakładu Karnego w Brzegu, stanowiący dobro kultury, wpisany został do rejestru zabytków.

Tekst: mjr Łukasz Mosoń

Znajdź nas również na
Serwis Służby Więziennej